زوزن بصره کوچک

مدار دانش می‏چرخد خاکی بسیار گرامی دارد.بوستانی است که به مردان بزرگ آراسته شده‏ است

‏1».همین علی بن حسن باخزری می‏نویسد که به من خبر رسیده است که شیخ امامی مولوکی، زوزن را دیده و گفته است که شهری است که دارای شتر نر بسیار،در زوزن کسی از علم و ادب‏ بی‏بهره نیست و گویا حلقه‏های درس و ادب در آنجا بسیار است.ممکن نیست دانشمندی‏ چشمش به آثار زوزنی‏ها بیافتد و خواستار آنها نشود.به همین جهت است که زوزن را بصره‏ کوچک نامیده‏اند،همین نویسنده در ادامه به معرفی 40 تن از شعرا و ادبا عربی سرای زوزن پرداخته است‏2.در این دوره است که نویسنده و مؤلف بزرگی همچون ابو عبد اللّه حسین بن احمد زوزنی‏ (متوفی 486 هـ.ق)از دیار زوزن برمی‏خیزد،او اولین فارسی زبان است که مصادر ادبیات عرب‏ را به نام المعاصر زوزنی به نوشته تحریر در می‏آورد3.پیش از به پایان بردن بحث در این دوره باید یادآوری کرد که اسماعیلیان که در زمان‏ سلجوقیان در نواحی مختلف ایرانی نفوذی داشتند زوزن را هم تصرف کرده بودند،شهر زوزن زیر سلطه اسماعیلیان قرار داشت و مرکز ترانزیت بود4.احمدیان،صاحب کتاب جغرافیای شهرستان بیرجند می‏گوید:قلمرو اسماعیلیان محدوده‏ وسیعی از قهستان را که تا ترشیز ناحیه(نهبندان)امتداد داشت در برمی‏گرفته است‏5.و از جمله‏ شهرها مهم این نواحی زوزن بوده است.

بعد از فرمانروایی سلجوقیان،حکومت خراسان به دست خوارزمشاهیان افتاد که از حدود 590 هـ.ق آغاز شد و تا سال 636 هـ.ق بعد از حمله دوم مغول ادامه یافته است.در این دوران نیز خوارزمشاهیان از سیاستمداران و بزرگان زوزن بی‏نصیب نبوده‏اند،از جمله‏ ضیاء الملک زوزنی عهده‏دار وزارت سلطان محمد خوارزمشاهی بود1.در همین دوران ملک قوام الدین زوزنی به عنوان حاکم زوزن بر کرمان تا بندر عباس حکومت‏ می‏راند و کسانی چون شرف الملک معین زوزنی و فخر الملک محمود زوزنی وزیر جلال الدین‏ قراختایی بوده‏اند.در این عصر و بخصوص از قرن پنجم تا هفتم قدرت ملوک زوزن بسیار پرآوازه و ممتاز بوده‏ است.یکی از منابع بسیار مهم دوران خوارزمشاهی و دوران واپسین سال حمله مغول به خراسان‏ معجم البلدان یاقوت حموی است می‏باشد که در حدود سال 616 هـ.ق به رشته تحریر درآمده‏ است.یاقوت در اثر خود زوزن را جزء شهرهای وسیع نیشابور و دارای 24 قریه نوشته است و بسیاری فضیلتها از لحاظ سیاسی و اقتصادی فرهنگی بدو نسبت داده است‏2.یاقوت زوزن را با نام بصره کوچک وصف کرده است.حموی از تعریف بصره کوچک این گونه‏ نوشته است«کانت تعریف بالبصره الصغری اکثر من اخرجت من الفضلا و الادبا و اهل العالم».البته کسانی چون سمعانی پیش از یاقوت حموی زوزن را بصره کوچک نام نهاده‏اند،سمعانی‏ می‏نویسد:

«الزوزنی سیکون الوا و بین الزایین و فی آخر هذا النسبه ای زوزن و هی بلده کبیره بین هرات‏ و نیشابور و کان بعضهم الکبر قال زوزن هی البصره الصغر اکثره علمائها و فضلائها و قیل ان‏ امارتها تعدیل اماره مدینه کبیره به خراسان و کذلک القضا بها و حدودها متصله و دالبوز جان و هی من الناحیه الاخر بقهستان خرج منها جماعه من العلما فی کل فن منهم‏3».

در مجموع سمعانی زوزن را به داشتن علمای بزرگ توصیف می‏نماید و در ادامه عده‏ای از معاریف و علمای زوزن را بر می‏شمارد که عموما در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم از شهرت بر خود بوده‏اند1.در روستای فعلی زوزن تنها دو اثر تاریخی به نام مسجد ملک و ارگ موجود است که متعلق به‏ دوران خوارزمشاهیان وجود دارد.ملک قوام الدین مؤید الملک زوزنی‏2در سال 600 تا 616 هـ.ق می‏باشد.ساختمان ایوان‏ و طاق‏ها و سایر ریزه‏کاریهای هنری آن موجب شد.این بنا در شمار زیباترین مسجد تاریخی‏ قرن هفت هجری محسوب شود3.بنای دیگر زوزن که متعلق به دوره خوارزمشاهی است ارگ معروف آن است.در سیرت جلال‏ الدین منکبرنی راجع به این بنا که ظاهرا باقی مانده قلعه قاهره زوزن است این گونه آمده است:«جلال الدین با جمعی از خوارزمشاهیان که به وی متصل بودند به راه افتاد و می‏راند تا به قلعه‏ قاهره که مؤید الملک صاحب کرمان در زوزن بنا کرده بود رسید.قلعه‏ای که آتش پاسبان از غایت‏ بلند آن به شکل ستارگان در نظر می‏آمد میخواست که در آن متحصن شود.عین الملک داماد مؤید الملکه محافظ قلعه بود رسولی به وی فرستاد و از تحصن به قلعه تحذیر بلیغ کرد و گفت:

امثال پادشاه را نشاید در قلعه پناه بردند اگرچه بنای آن بر فرق وهامه جوزا بود1.»پس از آن‏ جلال الدین پس از دریافت وجهی از ملک زوزن از آنجا می‏رود.درباره عظمت و بزرگی بنا سخن بسیار است از جمله حمد اللّه مستوفی در نزهه القلوب از آن به‏ عنوان کاخ عالی یاد نموده است.مساحت بنا حدود 500 متر و ارتفاع آن 20 متر است و در فاصله صد متری شمال شرقی‏ مسجد ملک قرار دارد2.با از میان رفتن حکومت خوارزمشاهیان توسط مغولان حکومت ایلخانی بر ایران و خراسان حاکم می‏گردید.در منابع دوره مغول در خصوص حمله این قوم به خواف و زوزن اطلاع چندانی نیامده است،به‏ طور مثال وصاف الحضره در تاریخ وصّاف که به شرح حمله مغول به ایران و بخصوص خراسان‏ می‏پردازد می‏گوید از چهار شهر خراسان بلخ را چنگیز خان به نفس خود خراب کرد و مرو و هرات و نیشابور به دست تولی خان ویران شد و به توس و جاجرم و جوین و بیهق و خواف و سرخس لشکر فرستاد و بنیاد وجود همه را نیست کرد3.از مطالعه کتاب تاریخ رشید الدین فضل اللّه‏4و دیگر متون‏5این عصر در می‏یابیم،که هنوز ملک زوزن با وجود حملات و تاخت و تازهای امیر نوروز و غازان خان و دیگر مغولان در بلاد خواف برای خود عنوانی داشته‏اند،این احتمال وجود دارد که کسی به طور جدّی معترض زوزنیها نشده و حتی گاهی هم از زوزنیها حمایت می‏شده است.در دوره حکومت ایلخانان به سال 737 هـ.ق در شهر خواف و زوزن به سال 737 هـ.ق‏ زلزله‏ای رخ داد که پیامد آن خرابی و ویرانی برای زوزن بود و حیات نیمه